Hoe we de verschillende vormen van eenzaamheid moeten aanpakken

Het wordt wel dé volksziekte van de 21e eeuw genoemd: eenzaamheid. Regelmatig onderzoekt het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) hoe eenzaam Nederlanders zich voelen, en die cijfers stijgen met de jaren. In 2021 werd gemeten dat 1 op de 10 Nederlanders ‘sterk eenzaam’ is en de helft van de Nederlanders zich weleens eenzaam voelt. De overheid en tal van organisaties besteden veel aandacht aan het bestrijden van eenzaamheid. Zo heeft het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport een programma en een campagne met de titel ‘Een tegen eenzaamheid’ uitgerold, en is er jaarlijks een ‘Week tegen Eenzaamheid’ van de Nationale Coalitie tegen Eenzaamheid. Toch blijft het aantal mensen dat zich eenzaam voelt toenemen. Waar dat eerst vooral om ouderen boven de 75 ging, zijn het nu ook jongeren. Wat moeten we met dit probleem?

Hoe eenzaamheid precies voelt, is voor iedereen verschillend. Je kunt mensen om je heen missen of je juist alleen voelen terwijl je mensen om je heen hebt, omdat je denkt dat niemand jou echt kent. Eenzaamheid is iets persoonlijks. Niemand kan voor jou bepalen wanneer je je eenzaam voelt, hoe dat precies voelt en wat het voor je betekent.

We onderscheiden het gevoel van eenzaamheid vaak in drie soorten:
Emotionele eenzaamheid
Sociale eenzaamheid
Existentiële eenzaamheid

Emotionele eenzaamheid heeft te maken met de behoefte die we als mens allemaal hebben om gezien en gekend te worden. Als je emotioneel eenzaam bent, voel je een leegte in je leven. Je mist mensen om je heen of je voelt je in de steek gelaten. Vaak treedt emotionele eenzaamheid op wanneer je een hechte, intieme band met één of meerdere personen mist. Uit het laatste onderzoek van het CBS over eenzaamheid bleek dat veel jongeren van tussen de 15 en 25 jaar last hebben van deze vorm van eenzaamheid. Vooral in 2020, tijdens de coronaperiode, gaf de groep mensen van 18 tot 25 jaar vaker dan andere leeftijdsgroepen aan dat zij zich eenzaam voelden.

Sociale eenzaamheid is het (deels) ontbreken van sociale steun. Je hebt geen of weinig mensen om je heen die je vertrouwt en met wie je je verbonden voelt. Een ander belangrijk aspect van sociale eenzaamheid is dat je geen mensen om je heen hebt op wie je kunt terugvallen als er dingen zijn in je leven die je (tijdelijk) niet zelf kunt. Ongeveer 14 procent van de Nederlanders voelt zich sterk sociaal eenzaam.

Existentiële eenzaamheid is kort gezegd een gevoel van doelloosheid. Je mist zingeving. Je worstelt met vragen als ‘Waarom ben ik hier?’ en ‘Wat doet het ertoe dat ik leef?’. Soms krijgen mensen hier last van als ze niet (meer) werken of hun geliefde verliezen. Ze kunnen dan een doel missen in hun leven of een onvervulde behoefte hebben om over grote levensvragen na te denken en te praten.

De mensen van het Leger des Heils komen eenzaamheid overal tegen. In het buurtwerk, in de Welzijn- en Gezondheidszorg, in de Jeugdbescherming en Reclassering. Of een deelnemer nu verslaafd is, in een verpleeghuis woont of net uit detentie komt; bijna iedereen heeft te maken met een of meerdere vormen van eenzaamheid. Zeker deelnemers met multiproblematiek voelen zich vaak onbegrepen. Als je veel problemen hebt, ben je ook vaak onbegrepen. Als je veel mensen bent verloren, bijvoorbeeld doordat je hun pijn hebt gedaan, of doordat je oud bent geworden, ben je vaak letterlijk alleen. En als je niet meer gelooft dat je een plek hebt in deze wereld, dat er van je wordt gehouden, dan kun je je tot in het diepst van je ziel verloren en alleen voelen.

In de hulpverlening is het opbouwen van een sociaal netwerk een vast onderdeel van het herstelproces. Zo is er in Amsterdam een samenwerking met verschillende organisaties waarin het Leger des Heils ‘netwerkondersteuning’ aanbiedt aan mensen die ambulant worden begeleid: de pilot ‘Stedelijke Netwerkondersteuning’. Op die manier willen we mensen in de hulpverlening minder afhankelijk maken van het contact met de hulpverlener, die vaak tijdelijk aanwezig is in het leven van iemand. Daarom helpt de netwerkondersteuner met het in kaart brengen van het netwerk van de deelnemer, en biedt deze steun in het aanhalen van deze relaties, of het aangaan van nieuwe verbindingen, door iets voor een ander te betekenen.

Het Leger gelooft in community: een gemeenschap van mensen die het leven samen delen. Daarom heeft het Leger door heel Nederland zo’n 130 buurthuiskamers. Volgens Margo Merts, programmadirecteur van het buurtwerk van het Leger des Heils, zijn dit er meer dan in veel andere landen. Buurthuiskamers zijn er in allerlei soorten en maten; één van de nieuwste vormen is een ‘ontmoetingswinkel’. Ook zijn er drie ontmoetingsbussen. Dit zijn oude SRV-bussen die omgebouwd zijn tot mobiele huiskamers en van dorp naar dorp rijden. De laatste buurthuiskamer die het Leger des Heils heeft geopend, in Kerkrade, is er gekomen omdat de ontmoetingsbus daar een groot succes was. Het buurtwerk van het Leger des Heils is divers, en zeker niet alleen gericht op het tegengaan van eenzaamheid. Margo Merts: “Hoe meer de bestaanszekerheid van mensen onder druk komt te staan, hoe diverser de activiteiten van de buurthuiskamers worden.”

Het aanbod van activiteiten verschilt per locatie en sluit aan bij de behoefte van de wijk. Dit varieert van maaltijden, huiswerkhulp of muziekles voor kinderen tot schuldhulpverlening, Nederlandse les, sjoelen en een Bijbelclub. Vrijwel elke buurthuiskamer heeft een kledingcontainer waar mensen kleding kunnen doneren en een tweedehands kledingwinkeltje. In 2022 deden 8.369 mensen mee aan activiteiten in de buurthuiskamers van het Leger des Heils. Datzelfde jaar heeft het Leger een ervaringsonderzoek gedaan onder bezoekers van de buurthuiskamers. Deze gaven de buurthuiskamer gemiddeld een 8,3.

Tekst gaat verder onder de afbeeldingen

Misschien wel de belangrijkste pijler van het buurtwerk is zingeving. Gesprekken waarin samen wordt gezocht naar de zin van het leven. Dat gebeurt door middel van diensten en gebedsgroepen, maar ook door altijd open te staan voor een gesprek van hart tot hart. Lt.-kolonel Ine Voorham, voormalig directeur van Stichting Leger des Heils Welzijns- en Gezondheidszorg, zegt hierover: “Je bestrijdt eenzaamheid het beste door de ander te laten ervaren 'ik doe ertoe'. Dat is meer dan gezellig samen eten of een spelletje doen. Overal in het Leger des Heils willen we benadrukken 'je doet ertoe!'. Blikken kunnen mensen maken of breken, maar niet gezien worden is veel erger. Daarom: gezien worden, is het allerbelangrijkste.”