Nieuwe wet moet misstanden in de productieketen tegengaan

Nederlandse bedrijven moeten verplicht worden om misstanden in hun productieketen tegen te gaan. Dat beoogt het wetsvoorstel dat CU, PvdA, SP en GroenLinks in maart hebben ingediend. Ze willen daarmee onder meer kinderarbeid, moderne slavernij en illegale houtkap uitbannen, zegt voormalig Tweede Kamerlid Tom van den Nieuwenhuijzen, die namens GroenLinks bij het wetsvoorstel betrokken was.

Waarom is deze Wet Duurzaam en Verantwoord Ondernemen zo noodzakelijk?

“Er circuleren al jaren allerlei convenanten en standaarden rondom verantwoord ondernemerschap, onder meer van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). Dit zijn mondiale richtlijnen die bijvoorbeeld over duurzaamheid en de rechten van werknemers gaan. Ze beschrijven hoe goed werkgeverschap eruit moet zien. Denk aan richtlijnen als dat werkgevers ten minste het minimumloon moeten betalen en dat de rechten van werknemers goed worden beschermd. Dit soort richtlijnen staat ook in de Duurzame Ontwikkelingsdoelstellingen van de Verenigde Naties. Heel gezaghebbend dus, maar het probleem is: het is allemaal vrijblijvend. Aan Nederlandse bedrijven wordt gevraagd om de richtlijnen vrijwillig te volgen. Dat vraagt om intrinsieke motivatie vanuit het bedrijfsleven. Die is er op zich wel, maar in de praktijk blijkt het voor de meeste bedrijven heel lastig om zich aan de regels te houden zolang niet iedereen dat doet. Bedrijven die het goed willen doen, lopen het risico in de markt achterop te raken. Daarmee bevordert de vrijblijvendheid dus een tegengesteld effect. Wij willen in de wet verplichte naleving van de richtlijnen vastleggen.”

Wat vindt het bedrijfsleven daarvan?

“Grappig genoeg komt de roep om deze wet ook vanuit de bedrijven zelf. Degenen die het goed willen doen, stuiten nu op allerlei problemen. Die bedrijven zeggen nu: leg de standaarden en richtlijnen vast in wetgeving, want dan moet iedereen zich er aan houden. En zo eenvoudig is het ook. Het is de enige manier waarop je de positie van werknemers kunt verbeteren en de klimaatregels kunt organiseren.”

Wat gaat er allemaal fout in de ketens?

“Heel veel. Denk aan mijnbouwers die wegtrekken uit Colombia omdat werknemers dubbele shifts moesten draaien voor hetzelfde werk, zich niet meer mochten organiseren in vakbonden en konden fluiten naar bescherming. Ze laten een grote puinhoop achter. Grondwaterrechten in Afrika die worden weggekocht, visbedrijven die met corruptie visrechten afdwingen, uitbuiting van de Oeigoeren in China, onderdrukking van Tibetanen, kinderarbeid... Het gaat op alle manieren in tegen wat wij zouden willen.”

En wat is het lijntje naar ons dan?

“Zodra de wet van kracht wordt, moeten alle Nederlandse bedrijven zich eraan houden. Dat betekent dat ze in hun hele keten, waar ter wereld ze ook produceren, moeten zorgen voor transparantie in het proces. Ze moeten bijvoorbeeld kunnen aantonen van welke plantage hun cacao of katoen komt, wat er aan werknemers is betaald, en of aan de richtlijnen op het vlak van duurzaamheid is voldaan. Nu is dat allemaal nog heel schimmig. Gaat een bedrijf in de fout, dan staat er een substantiële boete op. Met ons wetsvoorstel wordt die boete heel nadrukkelijk geïntroduceerd. In Duitsland is een wet in de maak die een boete voorschrijft van tien procent van de jaaromzet. De financiële risico’s worden daarmee zo groot dat zelfs de meest asociale aandeelhouder zich aan de wet zal houden.”

Hoe gaat die controle precies plaatsvinden?
“Er wordt een toezichthouder benoemd. Wie dat wordt, kan ik op dit moment nog niet zeggen. Maar het wordt een instantie die misstanden kan constateren én beboeten. Nu komen bedrijven nog weg met bloemige verhalen; zodra onze wet van kracht is, zullen ze alles moeten kunnen aantonen.

We hanteren daarbij het vijfstappenplan zoals omschreven in de handreiking van
de OESO op het gebied van due diligence. Worden er gepaste lonen betaald? Is er bij constatering van misstanden in de keten op de juiste manier gereageerd? De OESO schrijft bijvoorbeeld voor dat bedrijven die op kinderarbeid stuiten niet moeten reageren met het subiet ontslaan van alle kinderen. Daarmee storten ze honderden gezinnen in de armoede. Verbeter eerst de situatie van de kinderen, zegt de OESO, en zorg er vervolgens voor dat ze op school komen te zitten in plaats van in de fabriek. Dat soort dingen wordt voortdurend getoetst. De vrijblijvendheid is er vanaf. Bedrijven worden gedwongen actief bij te dragen aan de verbetering van mensenrechten en een duurzame productieketen.”

Bent u er niet bang voor dat een rechtvaardige keten de prijzen van producten enorm zal opstuwen?

“Voor sommige producten zal dat kunnen gelden. Maar als je bekijkt op welke manier veel ketens nu in elkaar zitten, dan verwacht ik het niet. Het grootste prijsaandeel van veel producten wordt nu bepaald door kosten  voor chipping, handling en marketing, en er is een grote winstmarge voor concerns en merken. Kijk bijvoorbeeld naar de prijsopbouw een T-shirt. Eén procent van de eindprijs gaat naar het arbeidsloon van de maker. Voor een shirt van 29 euro krijgt de textielarbeider dus 29 cent. Als je dat bedrag verdubbelt, wordt het 58 cent. Voor de arbeider een substantiële verhoging, die de keten gemakkelijk kan compenseren door zijn eigen winstmarge te verkleinen. Door op die manier te schuiven met percentages in de prijsopbouw, kunnen bedrijven nog steeds winst maken zonder de prijs van hun producten te verhogen. Dat heb ik overigens niet bedacht, bedrijven zeggen zelf dat dit kan.”

Voor het allemaal zover is, moet de wet nog worden goedgekeurd. Welke kans van slagen heeft het wetsvoorstel?

“Het is vóór de verkiezingen, dus ook vóór de coalitieonderhandelingen ingediend. Dat is ideaal, omdat dit betekent dat de nieuwe coalitie er iets mee moet. We hopen er natuurlijk op dat ze het omarmen en dat de nieuwe wet binnen een jaar van kracht wordt.”